Izabela z Flemingów Czartoryska
Izabela z Flemingów Czartoryska – rokokowo-oświeceniowa dama. W wieku 15 lat wyszła za mąż za starszego o 9 lat Adama Kazimierza Czartoryskiego. Uroczystość zaślubin odbyła się w pałacu w Wołczynie. Małżeństwo było aranżowane. Państwo młodzi otrzymali w wianie osiemset tysięcy złotych, ziemie w województwie bełskim, Pałac Błękitny w Warszawie. Początkowo pan młody nie interesował się żoną, która po przebytej ospie, chuda i z wypadającymi włosami, nie była przez niego postrzegana jako piękna czy interesująca kobieta. Niechętna temu małżeństwu była również siostra Adama- Elżbieta Lubomirska, która postrzegała Izabelę jako osobę niegodną wejścia do ich znamienitej rodziny. Obie panie konkurowały ze sobą całe życie.
Małżonkowie zbliżyli się do siebie w 1762 roku, podczas podróży po Europie. Czartoryski był znakomicie wykształcony, mówił kilkoma językami, znał się na literaturze i sztuce, toteż postanowił edukować swoją żonę. Pokazywał, jak zachowywać się w towarzystwie, podsuwał interesujące książki, opowiadał o kulturze i sztuce. Izabela wykorzystała nauki męża, dzięki nim z dużą swobodą poruszała się na europejskich salonach wśród arystokratów, intelektualistów i artystów. Wyrazem popularności Czartoryskiej może być fakt, że z okazji imienin trzech Elżbiet: hetmanowej Branickiej, marszałkowej Lubomirskiej i generałowej Czartoryskiej, 19 listopada 1765 roku wystawiono sztukę „Natręci” Józefa Bielawskiego, w której aktorami byli sami Polacy. Data ta została uznana jako dzień narodzin polskiej sceny narodowej.
W czasach oświecenia niejako modne było posiadanie kochanka, czemu uległa także Izabela. Zakochała się w swoim kuzynie Stanisławie Poniatowskim nazywanym familiarnie Antosiem. Kochanków zbliżyły wspólne zainteresowanie sztuką i niezależność w osądach.
Czartoryscy należeli do Familii – obozu reform, które miały polegać m.in. na zniesieniu liberum veto, zwiększeniu dochodów państwa, usprawnieniu funkcjonowania sejmu, centralizacji władzy. Po śmierci Augusta III Sasa, Michał Fryderyk Czartoryski (dziadek Izabeli, jednocześnie brat jej teścia) zwrócił się o pomoc do carycy Katarzyny, by poparła kandydaturę do tronu Polski Adama Czartoryskiego. Caryca uznała go jednak za osobę zbyt niezależną. W rezultacie 27 sierpnia 1764 roku w wolnej elekcji na króla został wybrany popierany przez Katarzynę II jej kochanek Stanisław Poniatowski.
Po 4 latach małżeństwa Izabela Czartoryska urodziła pierwszą córkę -Teresę. W marcu 1768 roku, ze związku z Poniatowskim, urodziła córkę Marię Annę. Okres macierzyństwa zmienił sylwetkę młodej matki. Pojawiły się krągłości, dodały jej uroku. Od tej pory Izabela będzie postrzegana jako piękność. Wykorzysta to do kolejnych miłosnych podbojów.
Następną zdobyczą Izabeli był ambasador Rosji w Warszawie książę Mikołaj Wasiljewicz Repnin. Zachęcana do romansu przez rodzinę, Izabela wykorzystywała kochanka do załatwiania różnych spraw Familii, np. do ratowania majątku przed konfiskatami. 14 stycznia 1770 roku urodziła syna Adama Jerzego, który dostał imiona po oficjalnym ojcu i dziadku. Repnin, z miłości do Izabeli, wykorzystał swoje stanowisko do ratowania majątku Czartoryskich, za co został zdymisjonowany.
Podczas jednej z podróży do Anglii, Izabela poznała kolejnego kochanka, diuka Armanda Louisa de Lauzun. Tym razem Familia nie poparła wyboru Izabeli, a mąż zabronił spotykać się kochankom. Ze związku urodził się kolejny syn- Adam Tadeusz. Wkrótce po tym para się rozstała. Diuk zginął w grudniu 1793, ścięty na szafocie podczas rewolucji francuskiej.
Liczne podróże do Francji zainspirowały Izabelę do kupna posiadłości o nazwie Powązki i stworzenia tam na francuską modłę letniej rezydencji, bawidełka. Była ona usytułowana mniej więcej w okolicach dzisiejszego Cmentarza Wojskowego. Architektem terenu został Szymon Bogumił Zug. Z Puszczy Kampinoskiej przewieziono 340 lip i zasadzono je na Powązkach. Również w posiadaniu najpiękniejszego ogrodu konkurowała Izabela z Elżbietą Lubomirską, która była właścicielką Mon Coteau (dzisiejszego Mokotowa). Po Powązkach przechadzały się wśród wykąpanych owieczek damy przebrane za pasterki. Teren wypełniały porośnięte bluszczem drewniane chatki z trzcinowymi dachami, opuszczony młyn, ruiny kolumny doryckiej, łuk triumfalny, amfiteatr. Znajdowała się tutaj plantacja chmielu, ogród warzywny, browar i cegielnia. Zimą 1780 roku w wyniku poparzenia umiera najstarsza córka Czartoryskiej Teresa. W tym samym czasie, będąca w ciąży Izabela, traci dziecko. W związku z przykrymi wydarzeniami coraz rzadziej odwiedza swoją podwarszawską posiadłość.
Po śmierci teścia, Izabela przeniosła się do Puław, gdzie postanowiła zorganizować drugą stolicę. Odwiedzali ją tam m. in. Julian Ursyn Niemcewicz, Franciszek Karpiński, Tadeusz Kościuszko.
Czartoryska za sprawą męża zaangażowała się w działalność na rzecz ojczyzny. Wspierała Szkołę Rycerską, gdzie kształcono młodych mężczyzn do służby ojczyźnie. Podziwiała Tadeusza Kościuszkę, którego miała okazję poznać podczas podróży do Francji. Wszystkie swoje dzieci wychowywała w duchu patriotycznym. Córkę Marię wydała za mąż za księcia Ludwika Wirtemberskiego. Nie było to udane małżeństwo, Ludwik okazał się niewykształconym awanturnikiem generującym długi. Maria urodziła mu syna Adama Stanisława Karola Wilhelma.
Od 1788 roku Czartoryska obserwowała obrady Sejmu Czteroletniego. Popierała uchwalenie Konstytucji 3 maja. W 1792 roku caryca Katarzyna uznała, że uchwalone na Sejmie Wielkim reformy uczynią Polskę zbyt silną, dlatego poparła ugrupowanie przeciwne konstytucji, składające się z magnatów: Szczęsnego Potockiego, Seweryna Rzewuskiego, Franciszka Ksawerego Branickiego. Zawiązali oni akt konfederacji (który faktycznie powstał w Petersburgu) a ogłoszony został w Targowicy. W nocy 19 maja wojska rosyjskie ruszyły na pomoc targowiczanom. Ludwik Wirtemberczak dopuścił się zdrady, dezorganizował ruchy wojska, przez co ułatwiał walki Rosjanom. Gdy prawda o jego zdradzie ujrzała światło dzienne, uciekł do Berlina. 24 lipca król podpisał akces do Targowicy. Izabela była przeciwna Targowicy, toteż w Puławach przyjmowała rosyjskich oficerów, natomiast odmawiała wizyt targowiczanom. W 1793 sejm przywrócił zmiany sprzed reform Konstytucji 3 maja, a wiosną 1794 roku wybuchło powstanie kościuszkowskie, znaczone klęską pod Maciejowicami i rzezią Pragi dokonaną przez Suworowa. Powązki zostały zniszczone, dobra Czartoryskich skonfiskowane. Z tego powodu Czartoryscy wysyłali do carycy dwóch synów, by zostali kamerjunkrami i pracowali nad odzyskaniem majątku. Najmłodsza córka Zofia, w 1798 roku, została wydana za mąż za Stanisława Zamojskiego. W dniu tym miała również miejsce uroczystość położenia kamienia węgielnego pod budowę Świątyni Pamięci (Świątyni Sybilli) ukończonej w 1801 r. Wśród zbiorów znalazły się chorągwie, relikwiarze, stara broń, laska marszałkowska, pod którą uchwalono konstytucję 3 maja.
Izabela odbudowała Puławy, które ponownie stały się ośrodkiem kultury. W 1805 roku, na podstawie obserwacji i doświadczenia, napisała książkę „Myśli różne o sposobie zakładania ogrodów”.
Podczas swych podróży do Europy zbierała pamiątki po sławnych ludziach, Szekspirze, Rousseau, Wolterze, a także książki, obrazy, rzeczy codziennego użytku. Po niepowodzeniach politycznych Familii z 1815 roku, Izabela zajęła się sprawami majątkowymi, chłopskimi, edukacyjnymi. We Włostowicach powołała do życia pierwszą szkołę elementarną dla mężczyzn. Później powstała kształcąca rzemieślników szkoła zawodowa nazywana Domem Roboty i szkoła dla dziewcząt.
Po powstaniu listopadowym majątek Czartoryskich w Puławach został ograbiony. W marcu Izabela była przepędzana z domu rodzinnego przez swojego wnuka- Adama Wirtemberskiego, który przeszedł na rosyjską stronę. Księżna wraz z córkami, zostały zmuszone do opuszczenia majątku 5 marca 1831 roku. Nauczona doświadczeniem z 1794 roku, Izabela zabezpieczyła zbiory, które później dały początek Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie.
Izabela z Flemingów Czartoryska zmarła 19 czerwca 1835 roku w Wysocku, ciało złożono w rodzinnym grobie w Sieniawie.
